Turfan Karızı

Turpan Su Müzesi'ndeki bir Turpan su sistemi modeli: Su dağlardan toplanır ve yeraltından tarım alanlarına yönlendirilir.

Çin'in Sincan Özer Bölgesi'ndeki Turfan Depresyonu'nda bulunan Turfan'daki Turpan su sistemi ya da Turfan su sistemi (halk arasında karez, Uygurca: كارىز, USY: кариз) Turfan halkı tarafından uyarlanan dikey bir tünel sistemidir. Yerel Uygur dilinde karız (bkz. kehriz) kelimesi "kuyu" anlamına gelmektedir.^[1] Turfan, karız su sistemini ve diğer tarihî eserleri sergilemeye adanmış Turfan Su Müzesi'ne (bir Çin Halk Cumhuriyeti Korunan Alanı) de ev sahipliği yapmaktadır.

Turfan'ın kuyu sistemi, Turfan'ın çorak ve vahşi Taklamakan Çölü'nü aşan antik İpek Yolu üzerinde önemli bir vaha olarak gelişmesinde çok önemliydi. Turfan, refahını karız kuyu sisteminin sağladığı suya borçludur.^[2]

Açıklama

Turfan, Sincan, Çin yakınındaki *Karız* galerisi

Turpan'ın karız su sistemi, Tanrı Dağları'nın ve yakındaki Yanan Dağlar'ın tabanındaki su havzası yüzey akışından su toplamak için yatay yeraltı su kanalları ile birbirine bağlanan bir dizi dikey kazılmış kuyudan oluşur. Kanallar suyu Turfan Depresyonu'ndaki aşağı doğru eğiminin yer çekimi ile sağlanan akımından yararlanarak yüzeye yönlendirir. Kanallar çoğunlukla su buharlaşmasını azaltmak ve eğimi sadece yer çekimi ile beslenen uzak mesafelere ulaşacak kadar uzun yapmak için yeraltındadır.^[3]

Sistemde suyu depolamak ve su akış miktarını kontrol etmek için inşa edilmiş kuyular, barajlar ve yeraltı kanalları vardır. Dikey kuyular, kaynağında, dağ akışının eğimli araziden aşağı yeraltı suyuna bağlanması için çeşitli noktalarda kazılır. Su daha sonra bir kuyunun dibinden bir sonraki kuyuya ve daha sonra istenen hedefe, Turfan'ın sulama sistemine kazılan yeraltı kanalları ile kanalize edilir.^[3] Özel bağlantılı bu kuyuların sulama sisteminin İran'dan (örneğin, kehriz sistemi), yerli kaynaklardan veya Çin'in diğer bölgelerinde icat edildiği iddia edilmiştir. Hem tarihi hem de arkeolojik araştırmalar, bu teknolojinin kökenlerinin yerli yeniliklerle birlikte daha batı bölgelerden geldiğini işaret etmektedir.^[4]

Sincan'da, en fazla sayıda karız kuyusu, bugün 5.000 kilometre (3.100 mi) uzunluğu aşan 1100'den fazla karız kuyusu ve kanalının bulunduğu Turfan Depresyonu'nda yer almaktadır. Yerel coğrafya, karız kuyularını tarımsal sulama ve diğer kullanımlar için pratik hale getirir. Turfan, 4.000 kilometrekare (1.500 sq mi) alandan daha geniş bir alanla fazla ile dünyanın ikinci en derin coğrafi depresyonunda, deniz seviyesinin altındaki ve sağlam bir havza oluşturan topraklı arazide yer almaktadır.^[3] Yağmur mevsimi boyunca çölün altındaki alçak depresyon havzasına doğru su, doğal olarak yakındaki dağlardan aşağı akar. Turfan yazları çok sıcak ve kuraktır, rüzgar ve um fırtınası görülür.

Önem

Turfan için bol su çok önemliydi, böylece vaha şehri, İpek Yolu üzerindeki birçok kervanın Taklamakan Çölü'nü aşan bir yolun üzerinde konaklamasına hizmet edebiliyordu. Kervanlar tüccarlar ve misyonerler ile silahlı refakatçileri, develeri de dahil olmak üzere bazen binlerce hayvanları, deve sürücülerini, ajanları bir hafta veya daha fazla süre kendilerine eşlik edecek diğer kişileri içeriyordu. Kervanlar, hayvanları için otlaklara, dinlenme tesislerine, iş yapmak için çarşılara, yiyecek ve su ikmaline ihtiyaç duyuyordu.^[2]

Küresel ısınmanın tehdidi

Sincan'da 20.000 buzul bulunur - bu sayı Çin'deki buzulların neredeyse yarısını ifade eder. Yeraltı kanalları üzerinden buzullardan gelen su, binlerce yıldır mevsimden bağımsız olarak yıl boyunca istikrarlı bir su kaynağı sağlamıştır.^[1] Ancak 1950'lerden bu yana, Sincan buzulları, küresel ısınma nedeniyle yüzde 21 ile yüzde 27 arasında geriledi ve bölgenin tarımsal verimliliğini tehdit etti.^[5]

Ayrıca bakınız

Kehriz - Yeraltı kanallarını kullanan su yönetim sistemi
Taklamakan Çölü - Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Çin
Tarım Havzası - Çin'in batısında, Asya'daki coğrafi bir alan
İpek Yolu boyunca şehirler

Kaynakça

^ ^a ^b "Karez Well". www.xj.gov.cn. 27 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2007.
^ ^a ^b Silk Road: Monks, Warriors & Merchants. Hong Kong: Odessey Books & Guides. 2005. ss. 148–149, 201. ISBN 978-962-217-721-5.
^ ^a ^b ^c "Karez (Qanats) of Turpan, China". water history.org. 25 Ağustos 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2007.
^ "The hydraulic systems in Turfan (Xinjiang)". The Silk Road. 16 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016.
^ "'Impossible To Save': Scientists Are Watching China's Glaciers Disappear". NPR.org (İngilizce). 21 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2017.

Dış bağlantılar

Google'dan derin havzayı gösteren uydu haritası
İpek Yolu haritasına bağlantı3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Turpan – İpek Yolu'nda Eski Durak12 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Turfan'a yakın Karez26 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[aboutxinjiang-1] "Karez Well". www.xj.gov.cn. 27 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2007.

[silkroadboul-2] Silk Road: Monks, Warriors & Merchants. Hong Kong: Odessey Books & Guides. 2005. ss. 148–149, 201. ISBN 978-962-217-721-5.

[waterhistory-3] "Karez (Qanats) of Turpan, China". water history.org. 25 Ağustos 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2007.

[Bertrand_2010-4] "The hydraulic systems in Turfan (Xinjiang)". The Silk Road. 16 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2016.

[5] "'Impossible To Save': Scientists Are Watching China's Glaciers Disappear". NPR.org (İngilizce). 21 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2017.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]